استفاده از هورمون رشد برای افزایش قد، به صورت تزریقی با فواصل خاص است، مثلاً هر شب با مقدار مشخصی که پزشک تجویز می‌کند، به بیمار تزریق می‌شود. آمپول‌ها به صورت زیر جلدی تزریق می‌شود.
مدت درمان خیلی طولانی است و در حد یک یا چند سال است. با این کار، پزشک از کودک انتظار رشد قدی دارد اما اگر صفحات رشد بسته شده باشد، ما دیگر انتظار پاسخ به درمان با هورمون رشد را نداریم.
– در چه سنی و چگونه می‌فهمند صفحات رشد بسته شده است؟
در دختران حدود 14 سالگی و در پسران حدود 15 تا 16 سالگی این صفحات رشد بسته می‌شود، معمولاً با یک عکس ساده ی رادیو گرافی از مچ دست، سن استخوانی را تشخیص می‌دهیم و می‌بینیم قد فرد می تواند افزایش پیدا کند یا خیر .
– درمان با این هورمون رشد عوارضی هم دارد؟
نکته مهمی را اشاره کردید. در همین جا از والدین تقاضا می‌کنم که با مراجعه‌های مکرر و اصرار زیاد، خواستار این نباشند که کودکشان را با آمپول‌های هورمون شد، قد بلند کنند. این داروها را نباید بدون تشخیص درست پزشک و انجام آزمایش‌ها استفاده کرد، چون عوارض درازمدت آن را نمی‌دانیم. داروها نسبتاً جدید هستند و ما نمی‌دانیم کودکی که این داروها را می‌گیرد، در 50 سالگی با چه مشکلاتی مواجه خواهد شد.
پس اصل را بر این می‌گذاریم که اگر واقعاً کمبود ترشح هورمون ندارد، با هزینه‌های فوق‌العاده بالا و عوارضی که مطمئن نیستیم، خودمان و کودک را آزار ندهیم.
– آیا ممکن است در شرایط خاصی ترشح هورمون رشد بیشتر شود؟
هورمون رشد در زمان خواب و در زمانی که ورزش می‌کنیم ترشح بیشتری دارد و یکی از دلایلی که ما به کودکان توصیه می‌کنیم ورزش کنند، همین است. با ورزش، حالت استرس پیش می‌آید و باعث می‌شود ترشح هورمون افزایش یابد و رشد بچه‌ها را به دنبال داشته باشد.
در زمان بلوغ، هم تحت اثر هورمون‌های جنسی ما بیشترین ترشح هورمون رشد را داریم.
– ترشح زیاد از حد هورمون رشد، آیا بیماری خاصی را پدید می‌آورد؟
بله، هر گونه اختلالی در ترشح منظم آن، مشکل زاست.
اگر هورمون رشد در دوره قبل از بلوغ، بیش از حد ترشح شود، سبب بلند قدی بیش از حد می‌شود، چون صفحات رشد در استخوان‌ها در این دوران باز هستند. این بیماری “ژیگانتیسم” نام دارد و خیلی شایع نیست.
اگر ترشح هورمون بعد از بلوغ زیاد شود، چون صفحات رشد بسته شدد فقط بافت نرم بدنمان بزرگ می‌شود. این بیماری “آکرومگالی” نام دارد که زیاد شیوع ندارد.
– علایم بیماری آکرومگالی چیست؟
تنگ شدن انگشتر در انگشتان، تغییر بی‌رویه سایز کفش‌ها، تغییرات چهره ی بیمار که با بزرگ شدن لب‌ها، بینی و در کل خشن شدن صورت شخص همراه است، از جمله علامت‌های بیرونی این بیماری هستند. همان طور که گفتم همه این علامت‌ها به علت بزرگ شدن بافت نرم هستند.
– علایم داخلی هم دارد؟
بله، ممکن است بیمار علاوه بر علایم بیرونی، به فشار خون بالا یا دیابت مبتلا شود و یا از تعریق زیاد شکایت کند. اما معمولاً این بیماران شکایت خاصی ندارند و به صورت اتفاقی به وسیله خانواده یا پزشک تشخیص داده می‌شوند.
– هیپوفیز به تنهایی در رشد موثر است یا عوامل دیگری هم دخیل هستند؟
برای اینکه هورمون رشد بهترین تأثیر را بگذارد، باید محیط بدن آماده باشد. مثلاً اگر شخصی دیابت کنترل نشده یا کم کاری تیروئید دارد و درمانش نکرده و یا در دوره بلوغ هورمون‌های جنسی‌اش به هر دلیلی افزایش ترشح نداشته باشند، این عوامل، محیط را برای ترشح و اثر خوب هورمون رشد مهیا نمی‌کنند.
پس اندام‌های دیگر هم باید سالم باشند که بتوانند بعد از صدور دستور ترشح هورمون خاص توسط هیپوفیز، آن هورمون را بسازند و در خون آزاد کنند تا در این چرخه نقصی به وجود نیاید؛ مثلا اگر تیروئید دستور را درست از هیپوفیز بگیرد و هورمون‌های خودش را به موقع بسازد و ترشح کند، متابولیسم بدن کنترل می‌شود.
دکتر منوچهر نخجوانی- استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران
ثرات هورمون رشد بر بدن این هورمون روی صفحات رشد در استخوان‌ها، اثر می‌گذارد و موجب رشد آنها می‌شود و در واقع کودک ما قد می‌کشد. البته این هورمون، علاوه بر اثر مستقیم، به صورت غیرمستقیم هم سبب رشد اندام‌های بدن می‌شود که با تأثیر روی کبد، دستور ترشح هورمونی را به او می‌دهد که آن هورمون، وظیفه رشد اعضای بدن را بر عهده دارد و کمبود هورمون رشد، حفظ پروتئین‌سازی در بدن را مختل می‌کند.
– در اثر کمبود هورمون رشد چه مشکلاتی به وجود می‌آید؟
هورمون رشد در همه مقاطع زندگی ما ترشح می‌شود، حتی در دوران جنینی و سبب رشد جنین می‌شود. البته در دوران جنینی، این هورمون از سلو‌ل‌های جفت ترشح می‌شود. مساله ی مهم، میزان ترشح هورمون رشد در دوران بلوغ است. اگر این ترشح مختل شود، بیماری‌هایی مثل کوتاهی قد یا کوتولگی و مشکلات دیگر پیش می آید.
– مثلا چه مشکلات دیگری؟
این هورمون روی پخش چربی در بدن هم موثر است و کودکانی که دچار کمبود این هورمون هستند، چربی بدنشان بیش از حد معمول است. در ضمن صدایشان گاهی طبیعی نیست، چون هورمون رشد روی حنجره هم موثر است.
– کوتاهی قد علاوه بر کاهش هورمون رشد، علت دیگری هم دارد؟
بله، شایع‌ترین دلیل کوتاهی قد، سرشتی است، یعنی کودکان تا سن بلوغ رشدشان کم به نظر می‌رسد، اما در دوران بلوغ آن را جبران می‌کنند.
البته مساله ژنتیک هم خیلی مهم است. متوسط قد هر شخص با یک فرمول بر اساس قد والدینش محاسبه می‌شود.
دو مساله سرشتی و ژنتیکی، مسائل طبیعی هستند و اینکه کوتاهی قد به خاطر کمبود هورمون رشد باشد، فقط در درصد بسیار کمی از موارد دیده می‌شود.
– والدین چگونه باید بدانند کوتاهی قد فرزندشان طبیعی است یا خیر؟
اگر میزان رشد کودک هر 6 ماه یا یک سال، بر طبق “منحنی رشد” کنترل شود و در حد قابل قبولی باشد جای نگرانی نیست و ضعیف بودن کودکان، ربطی به کمبود هورمون رشد ندارد.
– این منحنی رشد که گفتید، چیست؟
در بیشتر مراکز بهداشتی که کودکان را بررسی می‌کنند، این منحنی وجود دارد که مشخصات کودک را با توجه به این نمودار بررسی می‌کنند و آن را به نسبت متوسط افراد جامعه می‌سنجند و مقدار طبیعی را محاسبه می‌کنند.
اگر کودک از نظر رشد عقب باشد، باز هم برای اثباتش آزمایش‌هایی هست. از نظر ما ممکن است کوتاهی قد، ناشی از نقص هورمون نباشد.
– چه آزمایش‌هایی؟
این آزمایش‌ها تخصصی است و در مراکز خاصی انجام می‌شود. مثلاً به کودک می‌گویند در یک زمان استاندارد ورزش کند و بعد هورمون رشد را در او انداره‌گیری می‌کنند و یا دارویی به کودک تجویز می‌شود که محرک هورمون رشد است و قبل و بعد از تجویز دارو، سطح هورمون را در خون‌اندازه می‌گیرند تا مطمئن شوند شخص باید درمان شود یا مشکلی ندارد و درمان نمی‌خواهد. اگر کودک مشکلی از نظر هورمون رشد نداشته باشد، نباید این درمان گران قیمت و درازمدت را انجام دهیم.
دکتر منوچهر نخجوانی- استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران